Podmioty Ekonomii Społecznej

Podmioty należące do grupy PES i przedsiębiorstwa społeczne

Określenie podmiot ekonomii społecznej funkcjonuje w powszechnym obiegu, ale nie ma na razie swojej definicji w powszechnie obowiązującym prawie. Pojawia się ona w dokumentach rządowych oraz w wytycznych ministra funduszy i polityki regionalnej dotyczących Europejskiego Funduszu Społecznego.

Podmioty ekonomii społecznej, według rządowego Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej do 2023 roku, to:

• spółdzielnie socjalne, o których mowa w ustawie z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (t. jedn. Dz. U. 2018 poz. 1250 z późn. zm.)
• podmioty reintegracyjne, realizujące usługi reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym:
  • Centra Integracji Społecznej i Kluby Integracji Społecznej działające w oparciu o ustawę z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (t. jedn. Dz. U. 2020 poz. 176)
  • Zakłady Aktywności Zawodowej oraz Warsztaty Terapii Zawodowej, o których mowa w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t. jedn. Dz. U. 2020 poz. 426 z późn. zm.)
• organizacje pozarządowe lub inne podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego, o których mowa w art. 3 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t. jedn. Dz.U. 2020 poz. 1057)
• koła gospodyń wiejskich posiadające osobowość prawną
• podmioty sfery gospodarczej realizujące cele pożytku publicznego np. organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą,  spółdzielnie pracy, inwalidów i niewidomych, spółki non-profit, o których mowa w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, zakłady pracy chronionej
• przedsiębiorstwa społeczne.

Wspólną cechą podmiotów ekonomii społecznej jest wykorzystywanie różnych form działalności, w tym działalności odpłatnej, zarobkowej i gospodarczej do osiągania celów społecznie użytecznych.

Szczególną grupą wśród podmiotów ekonomii społecznej są przedsiębiorstwa społeczne. Nie jest to oddzielna forma prawna, przedsiębiorstwem społecznym może być organizacja pozarządowa, spółdzielnia socjalna albo na przykład spółka non-profit, pod warunkiem spełniania dodatkowych kryteriów, m.in. zatrudniania co najmniej trzech osób, w tym osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, nie dzielenia zysku pomiędzy właścicieli, udziałowców, pracowników, udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Status przedsiębiorstwa społecznego jest od 2018 roku nadawany przez działające w całym kraju Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej przy współpracy z Regionalnymi Ośrodkami Polityki Społecznej i Departamentem Ekonomii Społecznej i Solidarnej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

Podmioty ekonomii społecznej, w szczególności przedsiębiorstwa społeczne, są wspierane przez państwo z uwagi na istotne cele pożytku publicznego, które realizują. Wsparcie realizowane jest w oparciu o wspomniany wcześniej Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej do 2023 roku, z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz krajowych środków publicznych.

Państwo dostrzega różne korzyści płynące z działalności PES, zdecydowanie na pierwszym miejscu stawiając kwestię zatrudnienia osób wykluczonych społecznie i osób tym wykluczeniem zagrożonych. Osoby wykluczone społecznie to w szerokim rozumieniu wszyscy ci, którzy z różnych przyczyn nie mogą w pełni,  na takich samych warunkach, jak pozostali, funkcjonować w społeczeństwie.

Podmioty ekonomii społecznej zatrudniają takie osoby, aby mogły stać się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Służy temu praca, która jest dla tych osób źródłem dochodów i formą integracji zawodowej oraz inne formy wsparcia mające na celu ich integrację społeczną.

Z punktu widzenia państwa szczególne znaczenie ma zatrudnianie przez PES:

• osób bezrobotnych, w tym długotrwale bezrobotnych
• osób poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej
• osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia
• osób z niepełnosprawnościami
• osób z zaburzeniami psychicznymi
• bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności
• uzależnionych od alkoholu, od narkotyków lub innych środków odurzających
• zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem
• uchodźców realizujących indywidualny program integracji
• osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie, jeżeli ich dochód wynosi nie więcej niż dochód z 6 hektarów przeliczeniowych
• osób, których dochód uprawnia do korzystania ze świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej
• poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej opiekunów osoby niepełnosprawnej, z wyłączeniem opiekunów pobierających świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy lub zasiłek dla opiekuna
• osób opuszczających, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną
• osób, których pobyt w rodzinnej pieczy zastępczej ustał na skutek śmierci osób tworzących rodzinę zastępczą lub osoby prowadzącej rodzinny dom dziecka, w okresie 6 miesięcy przed osiągnięciem przez osobę usamodzielnianą pełnoletności
• osób wykonujących pracę, za którą otrzymują wynagrodzenie i których dochody nie przekraczają kryteriów dochodowych ustalonych w oparciu o próg interwencji socjalnej.

Więcej informacji o podmiotach ekonomii społecznej, przedsiębiorstwach społecznych i polityce państwa wobec nich znajduje się na: stronie Departamentu Ekonomii Społecznej i Solidarnej Ministerstwa Rodziny Pracy i Polityki Społecznej  oraz na podstronie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Gdańsku poświęconej pomorskiej ekonomii społecznej.

Działalność prowadzona przez PES

Działalność statutowa odpłatna i nieodpłatna oraz działalność gospodarcza PES

Trudno dokładnie określić liczbę działających podmiotów ekonomii społecznej, szacuje się, że jest ich ponad 120 tysięcy, z czego zdecydowanie najliczniejszą grupę stanowią fundacje i stowarzyszenia. Status przedsiębiorstwa społecznego posiada około 1 250 podmiotów ekonomii społecznej (stan na koniec czerwca 2020), wśród których ponad 50% stanowią spółdzielnie socjalne.

Podmioty ekonomii społecznej mogą prowadzić trzy podstawowe rodzaje działalności. Pierwszy to statutowa, nieodpłatna działalność społecznie użyteczna, w dużej mierze pokrywająca się ze sferą pożytku publicznego opisaną w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Tego typu działalność prowadzona jest na rzecz członków podmiotu ekonomii społecznej, jak też odbiorców jego działań, czy też szerzej mieszkańców społeczności lokalnej. Cele tej działalności mogą być różnorodne, tak, jak różnorodne są potrzeby społeczne. Sama sfera pożytku publicznego obejmuje obecnie 30 zadań, od pomocy społecznej, przez kulturę, sport, ochronę zdrowia, po bezpieczeństwo publiczne.

W ramach nieodpłatnej działalności statutowej PES, jak sama nazwa wskazuje, nie mogą pobierać odpłatności za świadczone usługi czy wytwarzane produkty. Ta działalność finansowana jest z dotacji, ofiarności publicznej, czy też z zysków, które wypracowuje podmiot ekonomii społecznej. Oznacza to także, że w ramach statutowej działalności nieodpłatnej PES nie mogą realizować zamówień publicznych.

Drugi rodzaj działalności to statutowa działalność odpłatna. Pod pewnym warunkami określonymi w prawie, PES mogą sprzedawać swoje usługi czy produkty przez siebie wytwarzane. Ten rodzaj działalności musi być wydzielony formalnie i księgowo, a przychody z niej nie mogą być większe niż koszty jej prowadzenia. Mówiąc w skrócie działalność statutowa odpłatna nie może przynosić zysku.  W jej ramach PES może realizować zamówienia publiczne, ale nie są one tak opłacalne finansowo, jak ich realizacja w ramach działalności gospodarczej.

Trzeci rodzaj działalności to działalność gospodarcza prowadzona na ogólnych zasadach. Może ona dotyczyć różnych obszarów, ale nie może pokrywać się przedmiotowo z działalnością statutową odpłatną. Zysk z działalności gospodarczej musi być przeznaczony na realizację celów statutowych PES. W ramach działalności gospodarczej PES be żadnych ograniczeń może realizować zamówienia publiczne.

Działalność gospodarczą prowadzi około 12% PES, w tym wszystkie spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy czy też spółki non-profit. Działalność statutową odpłatną prowadzi około 18% PES. Można więc powiedzieć, że potencjalna grupa PES realizatorów zadań publicznych liczy w skali kraju około 40 tys. podmiotów. Potencjalna, bo oczywiście nie wszystkie z nich są przygotowane do realizacji zamówień publicznych.

Co wyróżnia PES

Specjalne cele, lokalność, system wsparcia

Podmiotów ekonomii społecznej jest sporo, działają w różnych formach prawnych, prowadzą różne rodzaje działalności, mają bardzo różne cele statutowe. To co łączy PES, a zarazem odróżnia od innych podmiotów, to podporządkowanie działań misji społecznej. Każdy rodzaj działalności prowadzonej przez PES służy tej misji bezpośrednio lub pośrednio. Ta misja może dotyczyć różnych sfer, ale zawsze dotyczy zaspokajania potrzeb indywidualnych i zbiorowych.

Z punktu widzenia państwa cztery cele realizowane przez PES mają szczególne znaczenie:

• integracja zawodowa i społeczna osób zagrożonych społeczną marginalizacją
• tworzenie miejsc pracy
• świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej
• rozwój lokalny.

Zdecydowanie najważniejszym z tych celów w polityce państwa jest cel integracyjny. Jego realizację wspiera najwięcej instrumentów finansowanych z budżetu państwa.

Wyjątkowość PES polega też na tym, że zdecydowana większość z nich działa lokalnie, odbiorcami ich działań są mieszkańcy społeczności lokalnych. PES przyczyniają się zatem do rozwiązywania lokalnych problemów społecznych, świadcząc usługi na rzecz mieszkańców gmin i powiatów i zatrudniają osoby z lokalnych rynków pracy. Stąd też PES mogą być istotnym partnerem dla samorządów terytorialnych, zarówno w rozwiązywaniu problemów społecznych, jak i realizowaniu zamówień publicznych.

Wyjątkowość PES polega również na tym, że państwo uruchomiło system wsparcia tworzenia i rozwoju podmiotów ekonomii społecznej. Opiera się on na różnego rodzaju instrumentach wsparcia bezzwrotnego i zwrotnego dla PES, w dużej mierze finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego. Drugim, istotnym fundamentem systemu wsparcia jest sieć ośrodków wsparcia ekonomii społecznej. Działa ich obecnie w całym kraju 61 (stan na czerwiec 2020). Oferują różne formy wsparcia dla powstających i działających PES. Przykładem może być oferta Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej w Subregionie Słupskim prowadzonego przez Centrum Inicjatyw Obywatelskich w Słupsku.

Istotną rolę w systemie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej odgrywają również samorządy regionalne, a konkretnie regionalne ośrodki polityki społecznej. Regiony wykorzystują w tym celu głównie fundusze unijne w oparciu o regionalne programy rozwoju ekonomii społecznej. Przykładem może być aktywność w tym obszarze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Gdańsku, o której można dowiedzieć się na specjalnej podstronie poświęconej ekonomii społecznej.

Co raz więcej samorządów gminnych i powiatowych również podejmuje działania służące stymulowaniu tworzenia PES i wspieraniu ich działalności. Przykładem mogą być Warszawa, Gdańsk, Wrocław, ale także mniejsze JST, na przykład Powiat Słupski, czy gmina wiejska Kępice.